De Elster toren en buurschappen

Van welke kant je ook de Betuwe binnen komt rijden, van ver zie je toren van de Grote kerk. Deze ligt op het hoogste punt in Elst. In de eerste jaren van onze geschiedenis was het niet een kerk die je zag, maar een tempel, die de Romeinen 100 jaar na Chr. hadden gebouwd. Elst was voor de Romeinen een centraal punt in de Betuwe, een castra. Rond deze plaats waren er allerlei buurschappen met enkele boerderijen. Deze waren belangrijk en zorgden voor voedsel voor de bewoners van de hoofdstad: Noviomagum (Nijmegen).Rond de achtste eeuw werd er op de restanten van de tempels een Romaanse zaalkerk gebouwd gewijd aan Sint Maarten Dit zou de eerste christelijke kerk zijn op deze plaats die volgens de overlevering gesticht werd door de heilige Werenfried van Elst. Werenfridus was een van de helpers van de Utrechtse bisschop Willibrord en had de opdracht om de mensen in de omgeving van Elst tot het christendom te bekeren. In de tiende en elfde eeuw werd de zaalkerk uitgebreid of verbouwd in romaanse stijl met onder andere een crypte. In het midden van de 15e eeuw werd het koor en in het laatste kwart van de 15e eeuw (rond 1483) een schip met noorderzijbeuk gebouwd. Ook de toren is in de late vijftiende eeuw gebouwd. De kerk werd toen opgedragen aan Werenfried van Elst. Na 1579 kwam de kerk in handen van de protestanten toen de openbare katholieke eredienst verboden werd. In september 1944 werd de kerk tijdens de Slag om Arnhem grotendeels verwoest en brandde hij volledig uit. In 1947 werd er uitgebreid archeologisch onderzoek uitgevoerd waarbij er onder de vloer van het schip en de zijbeuk en onder het koor de overblijfselen werden aangetroffen van de twee Gallo-Romeinse tempels en het achtste-eeuwse zaalkerkje met de uitbreidingen.

De Elster buurschappen

Half negentiende eeuw telde Elst in totaal 478 huizen, ongeveer de helft daarvan in het dorp zelf, de Elster buurt genaamd, rond de Elster toren. Er stonden daar enkele boerderijen, maar meest burgerwoningen. Daar woonden de ambachtslieden, de kleermakers, smeden, timmerlieden, wagenmakers, kuipers en mandenmakers. Ook de mensen werkzaam in de handel en de dienstverlening woonden daar: de kooplieden, de winkeliers, de tappers, maar ook de predikant, de koster en de schoolmeester. Industrie bestond er toen in Elst niet. Die kwam pas op na 1900.

In de buurschappen stonden boerderijen, hofsteden, dit zijn kleine boerderijen, en daglonershutjes. Ze waren te bereiken via zandpaden en karresporen, waarbij men veel houten bruggen tegenkwam, over de Linge en over de vele weteringen en sloten die het overtollige water van dit rivierengebied afvoeren. Namen van zandpaden waren onder andere het Aamsepad en de Kerkstraat van Elst naar Rijkerswoerd.

Hollanderbroek
In de 14^e eeuw ziet men in de Betuwe de geregelde collectieve waterstaatzorg duidelijk opkomen. Deze opkomst gaat gepaard met en is het gevolg van de immigratie van de Hollandse ontgrinders.  De Hollanders hadden in hun moerassige landen een bepaald systeem ontwikkeld om deze broeklanden door het graven van evenwijdige sloten op regelmatige afstand te ontwateren en daardoor weiden ten behoeve van veeteelt te winnen. De kavels omvatten de 40 ha. zoals ook in de Hollandse polders. De bemoeienis van de Hollanders zien we terug in de naam van deze buurschap.

Lienden
De naam Lienden, zoals de buurschap in de volksmond heet, zou oorspronkelijke een lindenbos hebben aangeduid. De buurschap Lienden strekte zich oudtijds verder westelijker uit dan de tegenwoordige grens Elst-Valburg, zodat het inmiddels gesloopte kasteel de Mussenberg en omgeving altijd heeft gelegen in buurschap Lienden. Meer voor de hand liggend is dat het buurschap is genoemd naar het geslacht Van Lynden, dat van 1361 tot 1620 eigenaar en bewoner is geweest van het Kasteel Mussenberg.

Eimeren
In de naam is terug te vinden Eij-meren, een heim (woonplaats) aan meren. Eimeren was vroeger zeer waterrijk met een groot meer. In de geschiedenis van Eimeren komt men  het verhaal tegen, dat de goederen van het Klooster, dat daar heeft gestaan, verbeurd werden verklaard na de reformatie. Het leverde een jarenlange strijd op tussen protestanten en katholieken

Reeth
De naam Reeth zal waarschijnlijk komen van het werkwoord rijden. De buurt is dus genoemd naar de daarlangs of daardoor lopende rijweg. In de 11^e eeuw kwam de buurt voor als Rhedh en in de 12^e eeuw als Rede, Rith. Behalve het kasteel van de heer van Rheet (jonker Hackfort) lagen in het buurschap aanzienlijke huizen en ook, zeker niet minder aanzienlijk, de Herberg “ de Rheetse Brug”.

Merm
De Merm, Merehem of Marithaime is de kleinste Elster buurschap, een buurschap met het oudst geschreven verleden. Het was namelijk in het jaar 726, tijdens de zitting van het Rijksgericht te Zulpich, dat de Hofmeijer Karel Martel de omvangrijke goederen onder Elst schonk aan bisschop Willibrord .

Bredelaar
Het woord Laar en Laer betekent onbebouwde woeste grond, broekland, moerassig land. Deze nog niet in cultuur gebrachte gronden waren oorspronkelijke allemansgronden. Graven gaven deze in leen uit onder de verplichting de gronden te doen ontginnen. Dit gebeurde onder de naam het Nijslag in de periode 1100 tot 1300.  De broeklanden werkte men om tot weiland, vooral voor de veeweiderij, een bedrijf dat met de opkomst van de steden en daarmee gepaard gaande markthandel steeds meer werd beoefend.

Aam
Aam of ambe is een Germaans woord voor waterloop, rivier. Waterloop de Aam was waarschijnlijk een rivierarm  van de Waal, die stroomde van Haalderen over Baal en langs de Heuvel. Tussen Aam en Bredelaar een vertakking naar Elst en Driel en een andere tussen Reeth en Eimeren naar Slijk-Ewijk. De Romeinen zullen door deze Aam de bouwmaterialen hebben aangevoerd voor de bouw van hun tempels te Elst en hun grensversterkingen in de Over-Betuwe. In de Aam zijn veel Bataafse en Romeinse oudheden opgespoord waaronder een tempel. Met de bouw van woningen kreeg de wijk de naam Westeraam.

Rijkerswoerd
De hoge ligging verleent Rijkerswoerd het karakter van een eiland. Bij een hoge watervloed bleef het buurschap dan ook letterlijk als een eiland te midden van het verdronken land uitsteken. Voor de vervolgden, om des geloofs wille, was Rijkerswoerd enige eeuwen lang de poort naar de vrijheid, naar het Kleefse Huissen.

Bron: Boek:” Het dorp Elst en de Elster buurschappen, een bewoningsgeschiedenis” door J.S. van der Hof. De redactie van het boek lag in handen van het trio: Joop de Wolf, Frits Hoogveld en Dik Herberts. Dit boek is uitgegeven bij het 25-jarig bestaan van Marithaime en verkrijgbaar bij Bruna Herberts.