Een nieuwe nieuwsbrief, een nieuwe kaart in de reeks oude kaarten, waarmee we de geschiedenis van Elst in de laatste twee eeuwen verkennen. Ditmaal de topografische kaart van 1871.
De vorige keer bekeken we Topographische en Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden uit 1844. Die zag er zo uit.
Topografische kaart, 1871
We maken een sprongetje in de tijd van zo’n 30 jaar. In eerste oogopslag lijkt er niet veel veranderd te zijn. Het dorp bestaat nog steeds uit de kern rond het hoogste deel van de Dorpsstraat, met een uitloper langs de weg naar Valburg. Het landgebruik is ook niet veel veranderd, al zijn er vooral aan de westkant van Elst meer boomgaarden verschenen. Meest opvallende verandering moet toch wel de grote rechte lijn zijn midden over de kaart: de spoorlijn Arnhem-Nijmegen. Een andere belangrijke verandering is de komst van twee begraafplaatsen, buiten het dorp aan de weg naar Valburg.
Spoorlijn
Hoewel Arnhem in 1845 al een station kreeg, met aansluiting op de Rhijnspoorweg vanuit Utrecht, en Nijmegen in 1865 met een verbinding naar Kleve, duurde het tot 1879 voor beide steden via het spoor met elkaar verbonden werden. De aanleg van deze vrij korte spoorlijn (slechts 17 kilometer) had zo lang op zich laten wachten omdat er twee grote rivieren gekruist moesten worden. Dit vroeg om dure bruggen, wat de snelheid van de realisatie van het idee erg verminderde. Op het moment dat de kaart gemaakt is, waren de plannen voor de aanleg van de spoorlijn al zo vergevorderd, dat men de spoorlijn al (schematisch) heeft ingetekend. Het tracé vormt een kaarsrechte lijn door het Over-Betuwse land. Station Elst staat gepland ongeveer op de helft van de lijn.
Hoe het station zou worden ingepast in de dorpsstructuur laat de kaart nog niet zien. Wel is te zien dat de weg naar Arnhem en de weg naar Bemmel omgelegd zijn door de komst van de spoorlijn. Althans, de weg naar Bemmel is duidelijk verlegd en kruist het spoor onder een haakse hoek. De weg naar Arnhem is gewoon rechtdoor getekend, maar de rode vulling van de weg (wat aangeeft dat de weg verhard was) is met een hoek om de spoorlijn getekend. De oude en nieuwe situatie tegelijk op één kaart.
Begraafplaatsen
In 1827 werd er een Koninklijk Besluit getekend, inwerking tredend in 1829, dat verbood om binnen de bebouwde kom te begraven. Dit bracht te veel gezondheidsrisico’s met zich mee. In Elst werd tot dan toe nog altijd het middeleeuwse kerkhof rondom de Grote Kerk gebruikt. Een deel van het kerkhof was gereserveerd voor de katholieken.
Met de komst van dit Koninklijk Besluit moest er een begraafplaats buiten het dorp worden aangelegd. De katholieken kozen voor een eigen begraafplaats aan de zuidkant van de weg naar Valburg. Schuin er tegenover werd de gecombineerde hervormde en algemene begraafplaats aangelegd. Rond de katholieke begraafplaats laat de kaart een muur zien. Dit is mogelijk de deels nog bestaande muur.
Namen en afkortingen
Op de kaart komen we een aantal afkortingen tegen op plaatsen die we ook op de TMK zagen: H.W. (handwijzer) en K.M. (korenmolen), al stond die als W.M. (windmolen) op de TMK. Naast de molen op de Molenpol zien we op deze kaart nog een molen, namelijk tegenover de H.W. op de hoek van de huidige Valburgseweg en Hollanderbroeksestraat. Het is de Stenen Molen (tegenover de Planken Molen op de Molenpol). De dierenwinkel Het Molentje, verwijst nog naar deze molen.
Verder noordelijke langs de Hollanderbroeksestraat staat ten noorden van de Zeeg de kleine boerderij genaamd Veldhoentje. Het werd in 1823 al gebouwd en kwam vanwege zijn karakteristieke bouw, met bakhuis, op de gemeentelijke monumentenlijst te staan. In de nacht van 11 op 12 mei 2016 volledig afgebrand. Elst verloor hiermee een van de weinige vroeg-19e-eeuwse boerderijen. De ruïne heeft nog een aantal jaren als pijnlijk litteken gestaan. Net voor de brand stond ’t Veldhoentje te koop. De foto’s daarvan geven een beeld van met name de authentieke deel en originele houten constructie. Inmiddels zijn de ruïnes gesloopt en is er op het erf een modern woonhuis verrezen.
Een andere naam die op de kaart voorkomt, die bekend moet klinken, is die van boerderij De Wuurde, ver buiten Elst, ten zuidwesten van De Zuiling. Deze herenboerderij stond niet ver van de oversteekplaats tussen de Bonenkamp en Rozenkamp, waar tot een aantal jaar geleden een grote treurwilg stond. De weg langs deze boerderij heette de Wuurdsestraat, die later hernoemd is naar De Wuurde. De kaart laat langs de weg de woorden Grind-weg zien. Dit is niet de naam van de weg, maar geeft de verharding aan; grind dus. Ook de weg naar Driel is een grindweg. Ernaast staat de werkelijke naam van de weg: Groote Molen Straat (Groote staat net buiten deze uitsnede).
De naam wuurd(e) houdt mogelijk verband met woerd, dat een door mensen opgeworpen woonheuvel betekent. Vergelijkbaar met wat de Groningers wierd noemen en de Friezen een terp. De straatnaam De Woerd zal ook niet toevallig gekozen zijn voor het nabijgelegen straatje dat het einde van de Zuiling vormde.
Op diverse plaatsen komen we op de kaart ook Dr tegen, en ook Br en Vr. De eerste is een duiker: een buis, vanouds een uitgeholde boomstam, die water onder een weg of ander grondlichaam door voert. Br is eenvoudigweg een brug. Het verschil tussen een brug en een duiker is dat een brug niet bedekt is met grond. Vr ten slotte is een vonder, of vlonder. Het is een klein bruggetje, bestaand uit niet meer dan een of enkele planken. Het Aamsepad bijvoorbeeld kruis de Bemmelse Zeeg met een vonder.
Tol en mijlpalen
Langs de Griftdijk (nu Rijksweg-Noord en -Zuid) zien we vooral ten zuiden van Elst enkele afkortingen staan. De tol, die we op de TMK ook zagen, staat hier aangegeven als Tol N.14. De Oude Tol had geen nummer op deze kaart (net buiten de kaartuitsnede hierboven). Tol N.13 lag bij de dijk bij Elden. Vermoedelijk zijn dit regionale of provinciale tolnummers.
Net ten zuiden van de tol staat langs de weg M.P.N.9, en net ten zuiden van de dorpskern M.P.N.8. Mijlpaal 9 respectievelijk 8. Een mijl in deze context is niet duizend stappen of een Britse mijl, naar een Nederlandse mijl. Volgens het Nederlands Metriek Stelsel, ingevoerd in 1816, komt 1 Nederlandse mijl overeen met 1 kilometer. Het Nederlands Metriek Stelsel verbond de traditionele namen van maten, gewichten etc. aan het metriek stelsel, dat in de Franse Tijd was ingevoerd. Vanaf 1870 kregen de internationale termen de voorkeur en met de IJkwet van 1937 werd het gebruik van de Nederlandse benamingen verboden. Toch leven termen als ons en pond nog altijd voort (maar: 1 Nederlandse pond = 1 kilogram).
De mijlpalen lang de Griftdijk hebben als nulpunt het bruggenhoofd van de schipbrug bij De Praets, tegenover Arnhem. Van daar naar de pont in Lent passeerde je 15 mijlpalen.
Er is vast nog veel meer over deze kaart te vertellen. Maar het is veel leuker om zelf de kaart te gaan ontdekken. Klik op het kaartje hierboven om de grote versie te bekijken.
Marithaime heeft sinds 1 januari 2014 de ANBI-status en is daarmee een erkende algemeen nut beogende instelling.
Donateurs van een ANBI mogen hun giften aftrekken van de inkomsten- of vennootschapsbelasting.
